اسید ها و بازها، پرتکل ایمنی و درمان

به طور کلی هر ماده که درآب تولید H+  بکند و pH آب مقطر را به زیر 7 برساند اسید است و هر ماده ای که در آب تولید OH- بکند بکند pH آب مقطر را بالاتر از 7 برساند باز است. اسید ها و بازها به دو دسته اسید ها و بازهای معدنی و اسید ها و باز های معدنی تقسیم می شوند.  از آنحایی که به طور روزانه اکثر مردم از آنها استفاده می کنند و جزو مواد خطرناکی نیز می باشند، در این مقاله سعی بر آن داریم روش کار و پرتکل ایمنی و درمان آنها را بیان کنیم.

1- جوهرگوگرد (سولفوریک اسید H₂SO₄)

یکی از اسیدهای بسیار قوی که از گوگرد ساخته می شود، سولفوریک اسید است.کاربرد این اسید بسیار گسترده است، از باتری اتومبیل تا صنایع بزرگ مس. انواع کود ، فرآورده های نفتی ، آهن و فولاد، درساختن رنگها، پلاستیک ها ومواد شیمیایی دیگر استفاده می شود. این اسید پوست بدن را زخم می کند و پارچه ها را سوراخ می کند. این ترکیب به شدت پوست را تخزیب می کند.

2- جوهرنمک (هیدروکلریک اسید HCl)

یک اسیدقوی دیگرهیدروکلریک اسید است. ازاین اسید برای جرم گیری از سطوح مختلف استفاده می شود. هیدروکلریک اسید در معده نیزوجوددارد وبه هضم غذاکمک می کند. موقع بازکردن شیشه‌های بعضی اسیدهای غلیظ مانند اسیدکلرید ریک بخاراتی متصاعد می شود که تنفس آن خطرناک است و به دستگاه تنفسی آسیب می رساندو اگر قطره‌ای از یک اسید قوی آن بر روی پوست بدن بچکد تولید تاول و حتی جراحات  عمیق می‌نماید. این ترکیب در معده در غلظت 0.03 مولار تولید می شود و سبب هضم غذا می شود.

3- جوهر شوره (نیتریک اسید HNO₃)

یکی دیگرازاسیدهای بسیارقوی نیتریک اسید می باشد این اسید درصنایع بسیاری ازجمله مهمات سازی کاربرد دارد. مواد منفجره مشهوری نظیرنیتروگلیسیرین،T.N.T به کمک این ماده ساخته می شوند. مایعی دود کننده، بی رنگ و بسیار خورنده است. با مواد واکنش داده و موجب خورندگی آنها می شود ازاین اسید برای پاک کردن ظروف فلزی و آلیاژهای آنها استفاده می کنند .

4 – اسید فلوریدریک  (HF)

گازی است که در آب حل می شود و در تجارت محلولی از آن به فروش می رسد که هفتاد درصد اسید خالص دارد. محلول تجارتی مایعی است بیرنگ که گازهای خطرناک و تحریک کننده از آن متصاعد می شود چون اشیاء شیشه‌ای و چینی را می خورد لذا آن را در ظروفی که از مواد پلاستیک ساخته می شود نگهداری می نمایند. دلیل این‌ که این اسید می تواند شیشه را بخورد این است که  قسمت اعظم شیشه را سیلیس ( شن خالص ) تشکیل می دهد و این اسید با سیلیس ترکیب شده و محصول آن گازی شکل می باشد. از این‌رو هنرمندان این اسید را برای حکاکی و کنده‌کاری روی شیشه بکار می برند در آزمایشگاههای تشخیص اصالت آثار هنری از این اسید برای تعیین تقلبی بودن بعضی آثار پر ارزش شیشه ای یا چینی استفاده کرده و به اصطلاح « تعیین هویت هنری » می نمایند. علی رغم اینکه، این ماده، اسید ضعیفی است، دارای قدرت زیاد برای ایجاد خورندگی، ناخوشی و مرگ و میر می باشد.

5-  جوهر سرکه (استیک اسید CH₃COOH)

درقدیم بدان جوهرسرکه می‌گفتند ماده مؤثر سرکه است و سرکة معمولی در حدود هفت درصد اسید خالص دارد. این جسم یکی از اسیدهای اولیه‌ایست که بشر شناخته است. اسیداستیک خالص یامتبلور جسمی بی رنگ است

(رنگ سرکه مربوط به ناخالصیهای آن می‌باشد) که بوی نافذ و تندی دارد.با آب والکل و اتر قابل اختلاط است ودرصنعت آن را از تقطیر چوب تهیه می‌کنند نمکهای این اسید را استات (Acetate) می نامند.

6- جوهر مورچه (اسید فرمیک HCOOH)

در قدیم آنرا جوهر مورچه می‌گفتند زیرا در ترشحات دهان این حشره وجود دارد. این اسید در انسان تولید تحریک و سوزش می‌نماید.به حالت خالص مایعی است بیرنگ با بوی تند که با آب و الکل و اتر قابل اختلاط است.جسمی است ضدعفونی کننده ودرموزه‌ها و صنایع دستی آن را برای پاک‌کردن اشیاء نقره ای بکار می برند. چون پوست را تحریک می کند لذا در هنگام کار‌کردن با آن باید احتیاط های لازم مراعات شود. نمکهای این اسید را فرمیات Formiate  می نامند.

7- اسید کربنیک (H₂CO₃)

بیشتر به نام آنیدرید‌کربنیک معروف است که همواره در هوا کم و بیش موجود است  گازی است بیرنگ و سنگین‌تر از هوا که در آب حل شده تولید اسید کربنیک می‌کند که اسیدی است ضعیف ولی به مرور زمان می‌تواند روی اجسام مرمری یا سنگهای ساختمانی سست اثر کرده و سطح آنها را از یک ورقه کربنات بپوشاند. این ورقه به‌تدریج ریخته و ورقه زیرین آن نمایان می شود و تکرار عمل سبب از هم پاشیدن سطوح مرمری ساختمانها می شود.

بازهای پر کار برد و خطرناک

1) نمک های هیدروکسید مانند سدیم هیدروکسید یا پتاسیم هیدروکسید

سدیم هیدروکسید (Sodium hydroxide) یا کاستیک سودا (Caustic Soda) یا سود سوزآور با فرمول شیمیاییNaOH  که ماده‌ای جامد و سفیدرنگ با دمای ذوب ۱۳۹۰درجه سانتی‌گراد و چگالی ۲.۱۳ می‌باشد. این ماده، به سهولت می‌تواند رطوبت هوا را جذب نماید و به همین دلیل، باید هنگام حمل و نقل، تحت پوشش‌های حفاظتی لازم قرار گیرد. این ترکیب، در تماس با پوست، دارای اثر خورندگی است و برای جلوگیری از اثرات سوزانندگی آن، هنگام استفاده باید مورد توجه قرار گیرد. پتاسیم هیدروکسید یا پتاس یک ترکیب معدنی با فرمول KOH است. این ترکیب و سود سوزآور(سدیم هیدروکسید) از قویترین بازها هستند. کاربردهای زیادی در صنعت دارد و مهمترین کاربرد آن خنثی سازی اسیدهاست. تخمین زده شده‌است که در سال ۲۰۰۵ بین ۷۰۰٬۰۰۰ تا ۸۰۰٬۰۰۰ تن از آن تولید شده‌است.

2) هیدروکسیدآمونیوم (Ammonium hydroxide) با فرمول شیمیایی NH4OH یک ترکیب شیمیایی بازی است که جرم مولی آن 35.04 g/mol می‌باشد. شکل ظاهری این ترکیب، محلول بسیار فرار، بدون رنگ، بوی تلخ است.

3) آمین‌ها (Amines) مانند مونو، دی، تری اتانول آمین ها ترکیبات آلی هستند که جزو بازها به شمار رفته و یک اتم نیتروژن مرکزی و یک یا دو یا سه گروه آلکیل متصل به آن هستند که به ترتیب آمین نوع یک، آمین نوع دو و آمین نوع سه نامگذاری می‌شوند آمین‌ها معمولا از آمونیاک استخراج می‌شوند که جای هیدروژن‌ها گروه آلکیلی قرار می‌گیرند. خاصیت بازی آمین نوع دوم از بقیه بیشتر بوده و این گروه با تاثیر روی سیستم عصبی انسان کاربردهای گسترده‌ای پیدا کرده‌اند و بعضی از پیک‌های عصبی انسان مانند آدرنالین آمین اند و بعضی از جلوگیری کننده‌ها مانند مرفین نیز در گروه آمین‌ها قرار می‌گیرند. از دیگر ترکیبات آمین می‌توان به کدیین، افندرین، اشاره کرد. از دیگر آمین‌های مهم آمینواسیدها نیز هستند.

کلسیم کربنات (CaCO₃) و آهک(CaO)  از جمله دیگری از مواد شیمیایی بازی هستند که کارربرد فراوانی در صنایع مختلف مانند کچ و سیمان و کاغذ سازی دارد که می توانند سبب آسیب های مانند سوختگی موضعی بر روی پوست یا چشم شوند.

عمده سوختگی های ناشی از اسید و بازها عبارنتد از:

– تعداد موارد سوختگی با اسید باتری بسیار فراوان است.

– سوختگی با مواد مواد شوینده و جرم‌زدا که در خانه‌های زیاد استفاده می‌شوند.

– سوختگی با مواد شیمیایی در آزمایشگاه‌ها

– سوختگی با مواد شیمیایی در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها

– حتی سوختگی با مواد سفیدکننده دندان و کلر آب استخر!

 پروتکل ایمنی و درمان  کار با اسید ها و باز ها

اسیدها مواد شیمایی بسیار خطرناک هستند که در اثر تماس با پوست بدن و چشم ها آسیب های بسیار شدید و در مواردی جبران ناپذیری برجای می گذارند. اسید سولفوریک اسید کلریدریک یا اسید نیتریک قدرت سوزانندگی و خورندگی و تخریب بسیار زیادی دارد و لایه بیرونی (اپی درم)، لایه میانی (درم) و لایه زیرین (چربی) پوست را دچار سوختگی شدید می کند. در صورت پاشش  اين اسيد ها روي بدن، پوست توان بازسازی را از دست می دهد و دیگر نمی تواند خود را بازسازی کند چرا که ساختمان و ضمائم پوست ازجمله غدد و موهای سطح پوست از بین می رود و روند بازسازی پوست مختل و درمان آن بسیار مشکل و در مواقعی غیرممکن می شود.

کار با اسيدها بسيار خطرناک است و فقط افراديکه از خطرات ناشي از کار با اسيدها كاملاً اگاهي دارند بايد با آنها کارکنند. مراقبتهاي زير را در آزمايشگاههايي که اسيدهاي قوي و ساير مايعات سوزان موجود است و براي افراد احتمال خطر هست بايد رعايت گردد.

1- وسايل مناسب وکافي براي شستشو موجود باشد تا چناچه اگر بدن يا لباس افراد به اينگونه مايعات آلوده شد فوراً شستشو داده شود.

2- مقدار کافي داروي شستشو چشم بايد هميشه در محل مناسب و با برچسب مشخص موجود باشد.

3- اگر خطر پخش شدن و ترشحات اسيد در ميان باشد بايد لباسهاي عايق اسيد، عينک ، کلاه عايق اسيد ، پوتين ، دستکش لاستيکي فراهم باشد.

4- ظروف محتوي اسيدها بخصوص اسيد سولفوريک نبايستي در معرض تابش نور آفتاب قرار گيرد. آنها را در شيشه هاي کدر و دور ازآفتاب قرار دهيد.

5- هنگام نقل و انتقال ظروف اسيد قبل از حمل اينگونه ظروف بايستي سرپوش ظرف را کمي شل کرد و پس از تخليه فشار آن درب آنرا محکم بست.

6- کار با اسیدها و بازها باید زیر هود انجام گیرد.

7- در آزمایشگاه باید اسیدها، بازها، مواد آتیش گیر و مواد سمی جدا از یک دیگر و دیگر مواد، در جای مخصوصی نگه داری شوند.

8- اسیدها باید دور از فلزهای فعال هم چون سدیم، پتاسیم و … نگه داری شوند تا از آتش سوزی و انفجار جلوگیری شود. همچنین اسیدها باید جدا از بعضی مواد شیمیایی که در اثر مجاورت با آن ها گازهای سمی و کشنده آزاد می شود (مانند سدیم سیانید و سولفید آهن) نگه داری شوند.

9- اسیدهای قوی همچون نیتریک اسید و پر کلریک اسید باید جدا از اسیدهای آلی و مواد آتش گیر نگه داری شوند.

10- هنگام کار با اسید ها از عینک ،دستکش و لباس مخصوص استفاده کنید.

11- مواد شيميايي خطرناك را در ظروف غذا (مثل ليوان،بطري و شيشه ها) نريزيد چون ممكن است با مواد خوراكي و آشاميد‌ني اشتباه گرفته شود.

12- در هنگام استفاده از محلول آمونياك، در محيط باز يا اتاق داراي پنجره‌ي باز و تهويه كار كنيد.

13- بچه ها بايد حدودا 2 متر دورتر و در خلاف جريان هوا بايستند و همواره بايد يك بزرگسال در جريان اينگونه آزمايش ها حضور داشته باشد.

رقیق کردن اسیدها ( و بازها)

در رقیق کردن اسیدها برای کارهای روزانه توجه به نکات زیر اهمیت دارد.

1- ظروف فلزي را نبايد براي رقيق کردن مورد استفاده قرار داد.

2- هیچگاه ، آب به داخل اسید نریزید، زیرا حرارتی که از مخلوط کردن آب و اسید ایجاد می‌شود، باعث شکستن ظرف و یا پاشیدن اسید به خارج می‌گردد. برای رقیق کردن اسیدها ، همیشه اسید را قطره قطره روی آب سرد اضافه کنید و محلول را مرتبا بهم بزنید

3- پس از رقيق کردن بايد مدتي بگذرد تا اسيد بتدريج سرد شود سپس از آن استفاده نمود.

4- در موقع اضافه نمودن اسيد غليظ به آب سعي شود اسيد را با پيپت برداشت و در موقع تخليه در آب به جداره داخلي ظرف خاکي کرد و سپس با به هم زدن شيشه اي آنرا مخلوط کرد.

پرتکل اقدامات اولیه اورژانسی کمک به مصدوم ناشی از پاشش اسید و باز

در سوختگیهای اسیدی و قلیائی آسیب عمدتاً ظرف ۳ دقیقه بعد از تماس مصدوم با ماده شیمیایی ایجاد می شود. بنابراین شستن قسمت سوخته مصدوم در اولین دقایق بعد از تماس آسیب را کاهش می دهد.
1- شستشوی سریع و مکرر با آب تمیز: بهترین راه کمک به فرد آسیب دیده، شستشوی سطح بدن با آب خالص است.
از آنجایی که در جریان این عمل، اسید بیشتر به سطح بدن آسیب وارد می کند، مهمترین و ابتدایی ترین کاری که می توان برای کمک به فرد مصدوم کرد، شستشوی مکرر سطح بدن با مقدار زیادی آب است.
2- خروج مصدوم از محل حادثه: برای پیشگیری از آسیب ریه ها و دستگاه تنفسی همچنین لازم است فرد مصدوم به فضای باز آورده شود با این اقدام اولیه می توان از ورود بخارات سمی و خطرناک ناشی از اسید به ریه های مصدوم جلوگیری کرد تا عضو دیگری آسیب نبند و یا جراحت به حداقل کاهش یابد.
3- خارج ساختن لباس های مصدوم: لازم است لباس های فرد مصدوم بلافاصله تعویض شود اما اگر در شرایطی قرار دارد که این امکان فراهم نیست، شستشوی سطح بدن و لباس ها با آب می تواند بسیار کمک کننده باشد.
شستشو با آب سبب پایان یافتن فعل و انفعالات شیمیایی اسید بر روی بدن و لباس ها می شود. در صورتی که اسید وارد دهان شده باشد، دهان نیز باید شستشو داده شود و فرد مصدوم در هوای آزاد چندین بار نفس عمیق و بلند بکشد تا مواد و بخارات وارد شده از ریه ها خارج شود تا آسیب کمتری به آنها وارد شود.
4- اکسیژن رسانی سریع: اگر دستگاه اکسیژن در دسترس باشد بهتر است پیش از رساندن مصدوم به مراکز درمانی، به او اکسیژن داده شود.
5-  استفاده از داروهای ضد التهاب توسط کادر متخصص پزشکی: در مراکز درمانی نیز به محض رسیدن فرد مصدوم باید اکسیژن خالص به او داده شود و از داروهای ضدالتهاب برای پیشگیری از التهاب ریه ها استفاده شود

برای پیشگیری از ایجاد آسیب های عمیق پوستی در اثر اسیدپاشی، بهتر است سطح پوست بدن به ویژه صورت و دست ها با پماد زینک اکساید پوشانده شود تا در صورت وقوع اسیدپاشی آسیب کمتری به پوست وارد شود.

سوختگی های چشم ناشی از اسید و بازها

سوختگی های شیمیایی چشم یکی از مهم ترین اورژانسهای چشم پزشکی محسوب می شوند. از نظر شدت آسیب می توان آنها را خفیف در حد تحریک و آبریزش چشم تا موارد شدیدی که موجب صدمات قرنیه و حتی نابینایی گردد، تقسیم کرد. ماده شیمیایی آسیب رسان می تواند جامد، مایع، گاز وحتی به شکل پودر یا بخارباشد. صدمات شیمیایی می تواند به طور شایعی در خانه در مواجهه با انواع پاک کننده ها،ضد عفونی کننده ها ،سفید کننده ها و یا مواد آرایشی – زیبایی رخ دهد. در حیطه کشاورزی کودها و یا سموم ضد آفت آسیب رسان اند. گچ و سیمان از عوامل شایع سوختگی شیمیایی با خاصیت قلیایی (هیدروکسید کلسیم) در چشم کارگران هستند. موارد قلیا یا اسید پاشی جنایی که اغلب از مواد قوی می باشند از جمله شدیدترین موارد سوختگیهای چشمی هستند.

نکته: رایج ترین قلیاها که سبب سوختگی چشم می شوند عبارتند از قلیای صابون پزی (KOH,NaOH)، آمونیاک و آهک (CaO).

رایج ترین اسید هایی که سبب سوختگی چشم می شوند عبارتند از: اسید سولفوریک (آب باطری اتومبیل)، اسید فسفوریک و اسید هیدروکلریک (جوهر نمک).

اسید یا باز، کدام یک خطرناک تر است؟

به طور کلی سوختگی های قلیایی خطرناک ترند. بازها با چربی غشا سلولی ممزوج وسپس وارد سلول شده و آن را از بین می برند. به دنبال آن در مجاورت با سلول کناری قرار می گیرد و سلول های دیگر را نیز نابود می کند که در صورت عدم درمان این فرایند تا روزها پس از مواجهه اولیه ادامه می یابد. در مقابل اسیدها باعث آسیب پروتئینی می شوند که این پروتئین ها به صورت سدی محافظ از نفوذ بیشتر اسید جلوگیری می کنند و از طرفی خاصیت بافری بافتهای مجاور از گسترش اسید جلوگیری کرده و آسیب را موضعی نگه می دارند. با این حال اسیدها در غلظت زیاد می توانند سبب صدمات شدید و نفوذ عمیق تر به داخل چشم شوند.

در سوختگی شیمیایی چشم در دقایق اولیه چه باید کرد؟

اولین ومهم ترین اقدام درمانی شستشوی سطح چشم در اسرع وقت با مقادیر زیادی ازسرم های شستشو یا تزریقی ویا آب است. در صورت در دسترس نبودن آب می توان از سایر مایعات غیرسمی مانند نوشیدنیهای قنددار نیز استفاده کرد. در هر حال از تاخیر در شستشو باید جلوگیری کرد. برای شستشو بایستی پلک های بیمار کاملآ باز و داخل چشم به خوبی شستشو داده شود. در صورتی که ماده شیمیایی هنوز در تماس با بیمار باشد باید از وی دورشود، مثلآ لباس آغشته خارج و یا محلی که آغشته به اسید و قلیا می باشد نیز شستشو داده شود. مناطق حساس مانند چشمها و صورت بایستی در اولویت شستشو قرار گییرند، ولی در صورت امکان و وجود کمک افراد بیشتر ، میتوان شستشوی سایر قسمتها را نیز همزمان انجام داد. شستشو بایستی در محل حادثه شروع و تا زمانی که بیمار به اورژانس چشم پزشکی منتقل می شود ادامه پیدا کند. مهم این است که در مواجهه با چنین حادثه ای افراد کمک کننده خونسردی خود را حفظ کنند و به اصطلاح دستپاچه نشوند و همزمان، سایر افراد، مرکز  اورژانس را مطلع کرده و ازآن مرکز  طلب کمک کرده و همزمان بیمار را به نزدیکترین مرکز چشم پزشکی برسانند و در مسیر نیز شستشو را ادامه دهند. درصورت عدم دسترسی به اورژانس چشم،  بیمار بایستی به سایر مراکز اورژانس برده شود. در بخش تخصصی و اورژانس نیز شستشو را باید تا نرمال شدن PH چشم ادامه داد.

چه عواملی بر پیش آگهی و نتیجه نهایی دید در این بیماران تاثیرگذارند؟

نوع اسید یا باز و غلظت آن، درجه سوختگی چشم،مدت تماس، شستشوی کافی در دقایق اولیه و شدت آسیب عروق اطراف قرنیه(لیمبوس) و نیز میزان نفوذ ماده شیمیایی به درون چشم تعیین کننده وضعیت نهایی چشم و بینایی بیمار می باشند. درجه بندی آسیب توسط متخصص چشم صورت می گیرد.

اقدامات تخصصی سوختگیهای شیمیایی چشم

به طور خلاصه درمانهای طبی و جراحی از این قراراند:

1- شستشوی چشم با سرمBSS  تا نرمال شدنPH ،تحت بی حسی موضعی

2- دبریدمان نسوج  اپیتلیوم مرده و خارج کردن قطعات ماده شیمیایی

3- قطره وپماد آنتی بیوتیک، سیکلوپلژیک ، استرویید (ترجیحا در دو هفته اول)، داروهای پایین آورنده فشار چشم، اشک مصنوعی بدون مواد نگهدارنده

4 – استفاده از داروهای مهارکننده آنزیم ماتریکس متالوپروتاز مثل کپسول تتراسیکلین یا داکسی سیکلین، ویتامین C، سدیم سیترات 10 %

5 – کمک به ترمیم اپیتلیوم قرنیه با لنزتماسی بانداژ،تارسورافی ،انسداد پانکتوم مجرای اشکی و یا پیوند غشا آمنیونی

6 – سایر- اقدامات جراحی مثل تنوپلاستی، پیوند سلول های بنیادی لیمبوس و یا پیوند قرنیه.

نکته نهایی: هیچ گاه اسید و باز را با هم ترکیب نکنید (به جز متخصصان) و یا در صورت ریزش اسید بر روی بدنتان از باز (  و برعکس) جهت خنثی کردن آن استفاده نکنید زیرا اسید و باز به شدت با هم واکنش میدهند و سبب ایجاد حرارت فراوانی میشود که سبب سوختگی و از بین رفتن بافت پوست و درد شدید می شود. تنها با آب فراوان محل تماس را بشویید و با پزشک مراجعه کنید

 

تهیه شده توسط واحد شیمی و تحقیق توسعه شرکت شیمی فناور آروشا تولید کننده لکه بر های تخصصی دیپافو (WWW.DIPAF.IR)